Arnoud Wokke, Friesch Dagblad 25-07-07
STRIJD OM UMTS LIJKT VOORBIJ
"We leven in een groot medisch experiment"
De strijd om het plaatsen van zendmasten voor UMTS lijkt voorbij. De
masten staan bijna ongemerkt al overal. Maar intussen kan niemand met
zekerheid een antwoord geven op die prangende vraag: is UMTS nu wel
of niet schadelijk voor onze gezondheid?
Hoofdpijn, misselijkheid, slecht kunnen slapen. Meer dan drie kwart van de bewoners van de
Marrewijkflat in Spijkenisse had een slechte gezondheid. Veel bewoners schreven dat toe aan straling.
Buurtgenoot Alex Swinkels geloofde er niets van. ,,Ik had er nooit bij stilgestaan dat straling ernstige
gevolgen kon hebben." Hij verdiepte zich erin en schrok. ,,Het bleek dat die flat van alle kanten
bestraald werd voor mobiele telefonie. Nogal wiedes dat ze last kregen." Hij richtte een actiegroep op
die de gemeente ertoe bewoog zich te verzetten tegen de plaatsing van UMTS-masten. Na het succes
van die actiegroep begon hij twee maanden geleden met een landelijk platform: het Nationaal
Platform Stralingsrisico's. ,,Ik ga geen masten omzagen, maar we hebben een wetenschappelijk
adviespanel met onderzoekers uit allemaal verschillende landen. Die helpen ons bij het vinden van
antwoorden op vragen over straling."
Geschiedenis
UMTS, Universal Mobile Telecommunication System, is een techniek die naast mobiel bellen ook
draadloos breedbandinternet mogelijk maakt. In de tijd dat de techniek ontwikkeld werd, waren de
verwachtingen hooggespannen. De frequenties die de overheid had vrijgemaakt voor het gebruik van
UMTS, werden in de zomer van 2000 geveild (UMTS kan op verschillende frequenties uitgezonden
worden). De overheid haalde daar maar liefst 2,75 miljard euro mee op. Aan de veiling van UMTS frequenties
zat een voorwaarde. Door een frequentie te kopen, verplichtten providers zich om een
landelijk dekkend netwerk van UMTS-masten op te zetten. Per 1 januari 2007 moesten alle providers
steden met meer dan 25.000 inwoners, voorzien van UTMS. In totaal moest UMTS op 70 procent van
het Nederlandse grondgebied te ontvangen zijn. De veiling had een belangrijk gevolg. Door de hoge
opbrengst van de veiling, kreeg de overheid een financieel belang bij UMTS. Als providers door
tegenwerking van gemeenten het netwerk niet konden voltooien, zouden zij miljardenclaims kunnen
indienen. Dit kan verklaren waarom de overheid, na de aankondiging van de veiling in 1998, nog vijf
jaar wachtte met een onderzoek naar schadelijkheid van UMTS-straling. In de tussentijd probeerde de
telecomsector goodwill over UMTS bij politici te bewerkstelligen. Zo bood Vodafone in 2004 aan alle
parlementariërs een laptop en een abonnement aan, om onbeperkt gebruik te maken van UMTS, zo
onthulde TV-programma Zembla. Hoeveel politici op de aanbieding in zijn gegaan, is onbekend. Voor
het opzetten van een dekkend UMTS-netwerk, moesten veel nieuwe masten worden neergezet.
Hoewel de rijksoverheid zich bereidwillig opstelde tegenover de providers, maakten veel mensen zich
zorgen over de gevolgen van de straling. Onder druk van publieke opinie besloten veel gemeenten
geen vergunningen af te geven. De rijksoverheid besloot in augustus vorig jaar echter dat masten tot
vijf meter hoog vergunningsvrij mochten worden neergezet. Sindsdien zijn er veel lage masten
bijgekomen.
Verdraaien
De onrust over straling nam in 2003 ineens toe door de publicatie van de resultaten van een
onderzoek van TNO. Daarin werden de effecten van mobiele straling en het welbevinden onderzocht
bij 72 proefpersonen, onder wie 36 mensen die zichzelf overgevoelig vonden voor straling. Alle
proefpersonen stonden bloot aan afwisselend geen straling, twee soorten gsm-straling en UMTSstraling.
Bij UMTS traden een paar opvallende effecten op. Mensen werden er alerter van, maar
voelden zich minder goed. Toen de uitslagen naar buiten kwamen, misten die hun uitwerking niet. Niet
alleen een deel van de Nederlanders, maar ook de overheid zei zich zorgen te maken. Omdat het
onderzoek klein was en met veel factoren geen rekening had gehouden, was vervolgonderzoek nodig.
Dat vervolgonderzoek werd uitbesteed aan de Universiteit van Zürich en staat inmiddels bekend als
'het Zwitserse onderzoek'. Na een onderzoek met krap 120 personen, konden de onderzoekers geen
korte termijneffecten aantonen. Over effecten op de lange termijn schreven de onderzoekers: ,,Er
kunnen geen conclusies worden getrokken over gezondheidsrisico's." Het Ministerie van VROM
verdraaide de conclusie van de onderzoekers in een misleidend persbericht. 'Geen enkel effect
UMTS-straling op gezondheid' kopte het ministerie in het bericht. Staatssecretaris Van Geel deed nog
een flinke duit in het zakje door te zeggen dat er ,,geen effect was, ook niet een beetje". Het Ministerie
staat nog steeds achter die conclusie, zegt woordvoerster P. de Jonge. ,,Er is geen wetenschappelijk
verband aangetoond tussen de klachten en de UMTS-straling. Dat is overigens ook nooit onderzocht."
Waarom Vrom de conclusie trok dat UMTS ook geen effecten heeft op de lange termijn, weet De
Jonge niet. Het Ministerie wendde voor dat het Zwitserse onderzoek hét grote onderzoek was met de
conclusie dat UMTS-straling niet schadelijk is voor de gezondheid. Hierdoor hadden gemeenten die
geen vergunningen afgaven voor de bouw van UMTS-masten, geen poot meer om op te staan. Veel
gemeenten staakten daarna hun verzet. Die richtlijn van Vrom is niet alleen gebaseerd op het
Zwitserse onderzoek, benadrukt woordvoerder J. Veekman van Vrom. ,,Wij baseren ons op de
bevindingen van de Gezondheidsraad. Die beoordeelt alle onderzoeken naar opzet en uitvoering." De
Gezondheidsraad kwam tot de conclusie dat UMTS ook op de lange termijn niet schadelijk is op basis
van onderzoek naar radio- en tv-signalen. ,,Er zijn geen redenen om aan te nemen dat dat voor UMTS
anders ligt." Beide onderzoeken zijn erg beperkt. De effecten zijn alleen gemeten op zéér korte
termijn, namelijk drie keer drie kwartier terwijl de grote angst van veel mensen was dat effecten zich
voordeden op de lange termijn. Namelijk als ze jarenlang dag in dag uit aan de straling bloot hadden
gestaan. Medische tests zaten niet in het onderzoek. De financiers van het Zwitserse onderzoek
waren Nederlandse ministeries en drie telecomproviders, waaronder Vodafone en Orange. De
financiers hadden kortom belang bij een uitslag van het onderzoek die geen verband aantoonde
tussen straling en gezondheidsklachten; de telecomproviders waren bezig met het opzetten van
UMTS-netwerken en de overheid had de providers daartoe verplicht. De uitslag van het Zwitserse
onderzoek kwam niet als een verrassing. In onderzoeken die door telecomproviders gefinancierd
worden, zijn zelden schadelijk effecten aangetoond. Dat is gebleken uit een onderzoek onder 59
onderzoeken met als onderwerp het verband tussen straling van mobiele telefonie en
gezondheidsklachten. Die 59 onderzoeken hebben zeer verschillende uitkomsten. Tegenover het
'Zwitserse onderzoek' staat bijvoorbeeld een onderzoek van de Medische Universiteit in Wenen die
het verband tussen gezondheidsklachten en afstand tot een telefoonmast onder de loep nam. Mensen
die in een straal van een paar honderd meter van een mast woonden, bleken veel vaker last te
hebben van voornamelijk hoofdpijn. Wetenschappers passen hun onderzoek zó aan, dat er een
conclusie uitrolt die de opdrachtgever bevalt, zo concludeerde de Koninklijke Nederlandse Academie
van Wetenschappen in het rapport Wetenschap op bestelling uit 2005. ,,Publicaties en informele
gesprekken suggereren dat ontsporingen optreden: de opzet van het onderzoek, de
gegevensverzameling en de interpretatie worden soms aangepast om een voor de opdrachtgever
gunstige uitkomst te verkrijgen, en de publicatie van die uitkomst wordt soms verhinderd, vertraagd of
aangepast aan de wensen van de opdrachtgever. Dit geldt zowel voor onderzoekopdrachten van
overheden en belangengroepen, als voor industriële opdrachtgevers." De Tweede Kamer vond dat de
uitkomst van het Zwitserse onderzoek geen aanleiding was om te concluderen dat UMTS niet
schadelijk is. De komende acht jaar wordt daarom 16,7 miljoen euro uitgetrokken voor een
onderzoeksprogramma die de effecten van UMTS op de lange termijn in kaart moeten brengen 'om de
onrust onder de bevolking weg te nemen'. De resultaten worden verwacht in 2014. De
onderzoeksvraag is nog niet bekend.
Een aardig initiatief, vindt Swinkels van het Nationaal Platform Stralingsrisico's. ,,Maar veel te laat.
We leven met zijn allen in een groot medisch experiment want we hebben al UMTS. Als een
farmaceutisch bedrijf een pilletje op de markt wil brengen, moet het jarenlang onderzocht worden.
UMTS-masten mogen zó worden neergezet. Nederland lijkt wel een bananenrepubliek waar alleen
financieel gewin telt."
Terughoudend
De overheid moet terughoudend zijn bij het plaatsen van masten, vindt professor Karcher,
stralingsdeskundige van de Universiteit van Heidelberg (Duitsland). Hij pleit in een Duits vaktijdschrift
voor een voorzichtiger beleid. ,,Overheden, publiek en bedrijven moeten omgaan met de relatief
nieuwe techniek van mobiele telefonie en hun potentiële gezondheidsrisico's ondanks dat het
wetenschappelijk bewijs incompleet is. Dat er financiële belangen in het spel zijn, maakt de situatie
gecompliceerder." Ondertussen is het UMTS-netwerk in Nederland bijna voltooid. Volgende week start
het Agentschap Telecom met metingen naar de dekking van de telecomproviders. Dan moeten alle
gemeenten met meer dan 25.000 inwoners de beschikking hebben over de nieuwe generatie mobiele
telefonie. Dat is alle providers gelukt. De strijd om UMTS te weren is kortom een gelopen zaak: de
dekking is al landelijk. De strijd om te bewijzen dat UMTS schadelijk is voor de gezondheid, is echter
nog niet ten einde.
Straling nader bekeken
Straling wordt gemeten in dezelfde eenheid als licht en geluid: Herz (een eenheid gemeten in trillingen
per seconde, frequentie genoemd). Een mens heeft een gehoor van 60 Herz tot ongeveer 20.000
Herz. Een hond hoort tot 50.000 Herz. De volgende soorten straling zijn (bijna) overal aanwezig: FM
en AM voor ontvangst van radio (FM rond 100 MHz (honderd miljoen Hertz), AM rond 26 MHz (26
miljoen Hertz)); gsm voor mobiele telefonie (900 of 1800 MHz); UMTS voor mobiele telefonie en
mobiel breedbandinternet (2100 MHz). Deze soorten straling zijn niet overal aantoonbaar: draadloze
thuistelefonie; heeft een straal van enkele tientallen tot honderden meters (1900 MHz); Wi-Fi voor
draadloos internet; heeft een straal van enkele tientallen meters (2400 MHz of 5000 Mhz).
In onderzoeken die door telecomproviders gefinancierd worden zijn
zelden schadelijke effecten aangetoond.
Onderzoeken
Er zijn in totaal 222 wetenschappelijke onderzoeken gedaan naar de schadelijkheid van straling van
mobiele telefoons. De overgrote meerderheid ervan leidde tot de conclusie dat straling geen effect
heeft op de gezondheid van mensen, of in elk geval niet op de korte termijn. Dit zijn enkele relevante
onderzoeken:
• Instituut voor Toegepaste Techniek, Lyon, 2002
Vraag: hebben mensen die in de buurt wonen van telefoonmasten gezondheidsklachten?
Uitkomst: hoe dichterbij mensen wonen, hoe erger de klachten. Hoofdpijn en slaapproblemen
kwamen het meest voor, mensen op minder dan honderd meter kregen ook depressies.
Aantal proefpersonen: 530; financiers: onbekend.
• TNO, Delft, 2003
Vraag: heeft UMTS-straling invloed op het welbevinden van mensen?
Uitkomst: mensen voelden zich minder goed na straling met UMTS, maar bleken bij tests
alerter te reageren. Bij gsmstraling trad het effect niet op. Aantal proefpersonen: 72;
financiers: Ministerie van Economische Zaken en Ministerie van Vrom.
• Universiteit Zürich, 2006 (het 'Zwitserse onderzoek')
Vraag: heeft UMTS-straling invloed op het welbevinden van mensen?
Uitkomst: Er kunnen geen conclusies worden getrokken over gezondheidsrisico's als gevolg
van het gebruik van UMTSmobieltjes of als gevolg van langdurige, chronische blootstelling
door UMTS-basisstations. Proefpersonen: 117; financiering: voor 60 procent Zwitserse en
Nederlandse ministeries, voor 40 procent drie telecomproviders.
• Universiteiten van Bern, Basel en Bristol, 2007
Vraag: is er een verband tussen de bron van financiering en de uitkomst van onderzoeken
naar het effect van gsm- en UMTS-straling op de gezondheid?
Uitkomst: hoe meer belang de financier heeft bij een uitslag, hoe waarschijnlijker het is dat die
uitslag uit het onderzoek komt. Aantal onderzoeken: 59 (van de 222 onderzoeken voldeden er
163 niet aan de kwaliteitscriteria); financiers: onbekend.
Straling en schade
De schadelijkheid van straling is in te delen in twee soorten: thermische en a-thermische schade.
Thermische schade is schade die optreedt als het lichaam door straling opwarmt. Bij mobiele telefonie
treedt weinig opwarming op, naar schatting 0,1 graad. Omdat een lichaam aan bijzonder veel straling
bloot moet staan voordat thermische effecten schade toebrengen, komt thermische schade in het
dagelijks leven zelden voor. Thermische schade bestaat onder meer uit irritatie van de huid en
brandwonden. In het oog leidt opwarming tot slechtziendheid of zelfs blindheid. Onder a-thermische
schade wordt stralingsschade verstaan die optreedt zonder stijging van de lichaamstemperatuur. Het
bestaan ervan staat in de wetenschap ter discussie. De schade zou onder meer optreden aan het
zenuwstelsel worden toegebracht. Enkele symptomen zijn misselijkheid, hoofdpijn en slapeloosheid.
Volgens het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu hebben 100.000 tot 200.000 mensen in
Nederland last van de straling van gsm en UMTS